بحران‌های زیست‌محیطی یکی از چالش‌های بزرگ دولت ایران است. تنها بحران ناشی از آلودگی هوا سالانه ۸ میلیارد دلار به اقتصاد ایران ضرر می‌زند. سال ۹۴ علی‌رغم تلاش‌های دولت سال پرباری برای محیطزیست ایران نبود.
سال ۱۳۹۴ پایان خوبی برای محیطزیست ایران نداشت. دو هفته مانده به پایان سال تلاش دولت برای هماهنگ کردن طرح‌های صنعتی بزرگ با شرایط زیست‌محیطی کشور با مخالفت نمایندگان مجلس به شکست انجامید.
میانه اسفند ماه نمایندگان مجلس لایحه “ارزیابی زیست محیطی ایران” را رد کردند تا پروژه‌های بزرگ عمرانی و صنعتی بدون نظارت و بررسی به گونه‌ای که آلودگی و تخریب زیست‌محیطی ناشی از آنها به حداقل رسد، یک سال دیگر نیز ادامه یابد.
سازمان حفاظت از محیط زیست با ارائه این لایحه در پی آن بود که یک قانون مستقل به عنوان قانون ارزیابی زیست‌محیطی به تصویب مجلس برساند تا پروژه‌های بزرگ به گونه‌ای نظارت شوند که حداقل آلودگی و تخریب محیطزیست اتفاق افتد.
محیطزیست ایران در سال ۱۳۹۴ روزهای روشن اندکی داشت. آلودگی شدید هوای کلان‌شهرها، بحران کمبود آب، هجوم ریزگردها از مرزهای غربی کشور، تخریب جنگل‌ها و مراتع و ده‌ها موضوع کوچک و بزرگ دیگر از مشکلات محیط زیست ایران بود.
دولت حسن روحانی که وعده داده بود این وضعیت را تغییر خواهد داد، اعلام کرد بودجه محیطزیست کشور را افزایش میدهد. اما بررسی این بودجه در مقایسه با قانون بودجه سال ۱۳۹۳نشان داد که با وجود تغییر رویکرد دولت و اهداف تعیین شده، سهم بودجه فصل محیطزیست تنها یک‌صدم درصد نسبت به قانون بودجه سال پیش از آن افزایش یافته است.
در این شرایط، انتشار گزارش جامع وضعیت محیطزیست کشور آن‌هم پس از ده سال وقفه در ماه‌های نخست سال ۹۴ پرده از حقیقتی بس تلخ و نگرا‌ن‌کننده از وضعیت محیطزیست ایران برداشت.
نخستین گزارش جامع وضعیت محیطزیست پس از ده سال
بر اساس این گزارش که فایل کامل آن توسط پورتال وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری منتشر شد، الگوی مصرف منابع زیستی که در جامعه ایران حاکم است تنها جوابگوی جمعیتی معادل تنها ۲۵ میلیون نفر است.
این رقم یعنی مصرف منابع زیستی در ایران سه برابر ظرفیت زیستی کل کشور است. از آن گذشته ایران در شمار ده کشور نخست جهان در تولید گاز سمی دی‌اکسید کربن است.
تنش آب در کشورهای مختلف جهان، برگرفته از گزارش جامع وضعیت محیطزیست ایران
بررسی‌های سازمان محیطزیست ایران همچنین نشان میدهد که بحران کم‌آبی در ایران به حدی جدی است که می‌تواند به سادگی تبدیل به تنشی جدی، درگیری‌و حتی جنگ شود.
برای مقایسه در این زمینه می‌توان به سوریه اشاره کرد. سوریه پنج سال پیش از آغاز جنگ‌داخلی دچار خشک‌سالی و تنش آبی بود.
این تنش به نارضایتی جامعه به ویژه جوامع روستایی دامن زده بود و موجب کوچ آنها به شهرها و افزایش فشار زندگی در شهرها و در نهایت افزایش شدید ناآرامی در جامعه شده بود. آغاز جنگ داخلی سوریه بی‌تردید ریشه در عوامل مختلفی داشت اما تنش آبی حاکم بر این کشور از عواملی بود که بستر شعله‌ور شدن آتش جنگ را بیش از بیش فراهم کرده بود.
نگاهی به نقشه تهیه شده توسط سازمان محیطزیست نشان میدهد که بحران آب در ایران از بحران آب در کشورهای جنوب آفریقا نیز بدتر است.
نگرانی از خسارت صدها میلیارد دلاری خشکی دریاچه‌ها
سال ۱۳۹۴ سال خوبی برای تالاب‌های پریشان و گاوخونی، دریاچه هامون و رودخانه زاینده رود نبود. این چهار منبع باارزش آب که زیستگاه گونه‌های گیاهی و جانوری بسیاری هستند در آستانه نابودی کامل قرار دارند وضعیت دریاچه ارومیه نیز علی‌رغم تمامی تلاش‌های دولت تا پایان سال ۱۳۹۴ به شرایط رضایت‌بخشی نرسید.
این دریاچه به دلیل کم‌آبی ناشی از مصرف نادرست منابع همچنان در آستانه مرگ است و خشکی کامل آن به نقل از رئیس اتاق بازرگانی ایران خساراتی معادل ۲۰۰ میلیارد دلار در بر خواهد داشت. رئیس اتاق بازرگانی ایران در آخرین ماه‌های سال ۱۳۹۴ “بی‌توجهی به دیپلماسی آب” را دلیل بحران در اکوسیستم ایران خواند.
کارشناسان امور دریاچه ارومیه نیز گرچه راهکارهای دولت را اقدامی مثبت می‌دانند اما انتقاد می‌کنند که اقدام دولت برای نجات و احیای دریاچه با تاخیر و کندی پیش میرود و بر این باور هستند که دریاچه ارومیه زمان و فرصت زیادی ندارد.
هر چند که تراز آب این دریاچه در پی بارندگی‌های اخیر، رهاسازی آب از سد بوکان و اتصال زرینه رود به سیمینه رود درکنار هم موجب بالا آمدن قابل توجه تراز آب دریاچه ارومیه و زیرآب رفتن ۷۰۰ کیلومتر مربع از دریاچه شده است اما بسیاری از چاه‌های غیرمجاز اطراف دریاچه هنوز بسته نشده‌اند.
مدیریت نادرست و سوءاستفاده
در سال ۱۳۹۴ نیز سوءمدیریت و سوءاستفاده از مهم‌ترین دلایل آلودگی‌های زیست محیطی در ایران بود، آن‌هم در حالی‌که به گفته معاون توسعه پایدار و اقتصاد سازمان حفاظت محیط زیست ایران، بحران‌های منابع طبیعی ناشی از آلودگی هوا، سالانه حدود هشت میلیارد دلار به اقتصاد ایران ضرر می‌زند. این ضرر تنها ناشی از آلودگی هواست.
پایتخت ایران سال ۱۳۹۴ نیز مانند سا‌ل‌های پیش‌از آن در زمره آلوده‌ترین شهرهای دنیا قرار داشت. در این سال وضعیت آلودگی هوای تهران بارها اضطراری اعلام شد و مدارس این شهر تعطیل شدند. فاضلاب جنوب تهران نیز سال ۱۳۹۴ از سوی رئیس مرکز تحقیقات سرطان دانشگاه شهید بهشتی آلوده‌ترین آب دنیا خوانده شد.
نگاهی به پورتال شرکت آب و فاضلاب استان تهران نشان میدهد که مصرف روزانه آب در تهران در سال ۱۳۹۴ علی‌رغم افزایش تعرفه آب نسبت به سال قبل بیشتر شده است. افزایش مصرف آب در مناطق روستاهایی تهران تا حدی بالا رفت که مدیر آبفای روستایی تهران این وضعیت را نگران کننده خواند.
درحالی‌که استاندارد مصرف آب در طول شبانه روز ۱۵۰ لیتر است این رقم در روستاهای استان تهران ۱۸۹ لیتر است. مدیر آبفای روستایی تهران استفاده از آبگرمکن‌ها و ماشین لباسشویی‌های قدیمی از جمله عوامل تأثیرگذار در افزایش مصرف برق و آب ذکر کرده و خواستار آموزش و اطلاع‌رسانی در زمینه مصرف انرژی شده است.
توجه به الگوی مصرف انرژی و مدیریت صحیح راهکاری است که نماینده سازمان ملل در ایران نیز به مسئولان این کشور توصیه کرده است. گری لوئیس، هماهنگ کننده برنامه توسعه ملل در ایران و رئیس برنامه عمران ملل تأکید دارد که منشأ چالش‌های محیط‌زیستی سه موضوع تغییرات آب‌وهوایی، جمعیت و مدیریت نادرست است.
او اسفند ماه در نشستی با متخصصان محیطزیست ایران گفت: «بررسی‌ها نشان میدهد ایران و منطقه‌ای که در آن واقع شده است، آینده‌ای گرم‌تر و خشک‌تر خواهد داشت به همین دلیل یا باید با این شرایط سازگار شویم و یا میزان گرمایش زمین را کاهش دهیم و یا هر دو راه را با هم انتخاب کنیم.»
میزان آب مورد نیاز برای تولید هر محصول، برگرفته از گزارش جامع وضعیت محیطزیست ایران
لوئیس بر ضرورت توجه به ایجاد بسترهای سازگاری و انطباق با این شرایط قابل پیش بینی و نامطلوب تاکید کرد و گفت: «اقدام موثر در این زمینه می‌تواند موجب کاهش گرمایش و قرار گرفتن منطقه در شرایط مناسب‌تر شود.»
گام‌های مثبت جامعه مدنی
آگاهی و آموزش جامعه مدنی هرچند در سال ۱۳۹۴ نیز جای شایسته‌ای در رسانه‌ها، مطبوعات و کتاب‌های درسی مدارس ایران نداشت اما کمپین‌های حفاظت از محیط زیست که با نام‌های مختلفی از جمله ” کمپین نجات زیستگاه”، “گروه ترویجی دوستداران محیطزیست” یا “کمپین حفاظت از باغات شهر تهران از سوی فعالان و دوستداران محیطزیست شکل گرفتند که نقشی باارزش در کارنامه سال گذشته محیطزیست ایران به خود اختصاص دادند.
یکی از این کمپین‌ها “کمپین‌خط” برای مقابله با ترافیک و آلودگی هوا بود که در پی ترویج گسترش رانندگی بین خطوط خیابان‌ها و جاده‌ه‌ها بود.
از دیگر نکات مثبت کارنامه سال ۱۳۹۴ نیز بخشش سعد تقی‌زاده، محیط‌بان اهل کهگیلویه و بویر احمد بود که از سال ۱۳۸۶ در زندان به سر می‌برد. او در پی یک کارزار عمومی مورد بخشش خانواده مقتول قرار گرفت و از زندان آزاد شد.
خبر بیمه پلنگ ایرانی نیز از خبرهای خوب سال ۱۳۹۴ بود. به گفته مدیر کل حفاظت و مدیریت شکار و صید سازمان حفاظت محیط زیست، شرکت بیمه ما متعلق به بانک ملت برای پلنگ ایرانی بیمه‌نامه صادر کرد.
این بیمه نامه موضوعات اصلی خسارات دام اهلی (گوسفند، بز، اسب، استر، الاغ، قاطر، گاو، شتر، سگ گله و نگهبان) ناشی از حمله پلنگ و یا گرگ و موارد احتمالی آسیب های جسمی اشخاص ثالث را پوشش میدهد.
پلنگ ایرانی گربه‌سانی است که بر اساس فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت در حال انقراض است. پلنگ ایرانی آخرین گونه این گربه‌سان در غرب‌آسیاست. اما در سال ۱۳۹۴ چهارده قلاده از این حیوان در حال انقراض به دلایل مختلف در نقاط مختلف ایران کشته شدند.